Eski Uygur Türkçesinde tasarlama kiplerinin yapı ve işlev bakımından incelenmesi

Abstract

Dilin bireysel ve toplumsal olması onu yapı sınırlılıkları içinde düz cümleler üreten bir mekanizma olmanın ötesine taşımaktadır. Dil sadece insanlar arasında iletişim sağlayan bir araç değil aynı zamanda insanların ruh hallerini yansıtan, insanın sosyal ve psikolojik gerçekliğini temsil eden bir olgudur. Dilde insanların halleri, tasarıları ?kip? denilen kavramla ifadesini bulmuştur. İşte insanı bu haliyle yansıtan ?kip? sadece yapılara bağlı bir sistem değildir. Eski Uygur Türkçesi döneminde üç tür tasarlama kipi mevcuttur. Şart, emir ve gereklilik başlıkları altında verilen kipler, bir eylemin nasıl gerçekleşeceğini, ne tarzda yapılacağını ve bu süreçte ortaya çıkan izlenimleri ifade eden fiil şekilleridir. Belirli morfemlerle ifade edilen tasarlama kipleri, temel anlamlarındaki aşınma veya kayma yoluyla zamanla farklı işlevler yüklenebilirler. Eski Uygur Türkçesi Budist metinleri üzerinde yapılan araştırmamızda şart kipi 17, emir kipi 18 ve gereklilik kipi 8 farklı işlevde kullanılmıştır. Ortaya çıkan her bir işlev kendi başına bir ?kiplik? durumundadır. Kullanılan her bir işlev dilin o zamanki işlek yapısını ve anlam zenginliklerini yansıtması bakımından önemlidir. Cümle içerisinde her bir söz öbeğinin bir araya gelmesiyle oluşmuş anlam ilişkileri kimi zaman bazı yapılar aracılığıyla kimi zaman da fiillerin kendi anlamlarıyla belirginleşmiştir. Eski Uygur Türkçesi Budist metinleri üzerinde yapılan bu çalışma tasarlama kiplerinin sıklıkla hangi yapılarla birlikte kullanıldığını tespit etmiştir. Şart ve emir kipleri sıklıkla yalın ve belirtme hali ekini almış isimlerden sonra kullanılmıştır. Zarf fiil eklerinden sonra kullanımları da yine sıklık arz etmektedir. Gereklilik kipi ise daha çok isim ve zarf fiil yapılarından sonra getirilen ?mIş kergek yapısı ile ifade edilmektedir.