Milletlerarası Derdestlik

Abstract

Bir uyuşmazlık konusu hakkında birden fazla ülkede birden fazla mahkemenin yetkili olması durumu söz konusu olabilir. Örneğin bir Fransız ile bir Türk arasında yapılan satım sözleşmesinde malların ifa yeri olarak Paris kararlaştırılmış, davalının yerleşim yeri de Ankara ise Türk mahke- meleri davalının yerleşim yeri nedeniyle yetkili olacak, muhtemeldir ki borcun ifa yeri sebebiyle Fransız mahkemeleri de yetkili olabilecek, hatta aradaki ilişki nedeniyle uyuşmazlıkla daha sıkı ilişkili üçüncü bir ülkenin de yetkisi gündeme gelebilecektir. Bu halde ilgili mahkemeler arasında millet- lerarası yetki bağlamında pozitif bir yetki uyuşmazlığı çıkar1. İşte aynı uyuşmazlık hakkında birden fazla ülke mahkemesinin yargılama yürütmesi halinde sorun olarak ortaya çıkan mesele, milletlerarası derdestlik yahut yabancı derdestlik olarak adlandırılır. HMK m. 114 gereği iç -milli- uyuşmazlıklar açısından derdestlik, yani aynı davanın daha önceden açılmış ve halen görülmekte olması hali bir dava şartıdır. Bu çerçevede, yargılamanın her aşamasında taraflarca ileri sürüle- bilir ve hakim tarafından re’sen dikkate alınır ve ikinci davanın açıldığı mahkemece derdestlik nedeniyle davanın usulden reddine karar verilir. Yabancılık unsuru içeren uyuşmazlıklar açısından da esas itibariyle derdest- lik hali, hakimin hukukuna göre belirlenecektir. Bu manada davanın hangi anda açılmış olduğu, aynı davadan ne anlaşılması gerektiği hususları lex foriye göre belirlenecektir2. Örneğin, Türk mahkemesindeki bir davanın açılış anı ile ilgili yabancı bir ülke hukukunun uygulanması mümkün değil- dir. Zira böyle bir uygulama hem pratik düşünceler ve usul ekonomisine uygun olmayacak hem milletlerarası karar ahengi bağlamında bir fayda sağlamayacak hem de tarafların bu kapsamda korunmaya değer farklı bir beklentilerinden söz edilemeyecektir. Derdestlik, saf görülecek yargılamanın işleyişi ile ilgili bir durumu ifade eder ve bu manada halihazırdaki kabule3 aykırı bir yorum yapmayı gerektirecek bir sebep mevcut değildir. Mesele, yurt dışındaki bir mahkemede açılmış olan davanın, derdestlik itirazına konu olarak veya hakim tarafından re’sen gözetilerek HMK m. 114’te öngörülen etkiyi gösterip göstermeyeceği noktasındadır. Bu çalışmada, derdestliğe ilişkin olarak öz kavramsal açıklamadan sonra hukukumuzda ileri sürülen görüşler incelenecektir. Bu çerçevede mil- letlerarası derdestlik konusunda mevzuatımızda gerçekten genel bir hüküm bulunup bulunmadığı ve Türk hakiminin mevcut durum karşısında nasıl karar vermesi gerektiği tartışılacaktır. İlgili yerlerde Avrupa Birliği içeri- sinde, Kıta-Avrupası milli hukuklarında ve Anglo-Sakson hukukunda millet- lerarası derdestliğin nasıl ele alındığı meselesi, mevcut görüşler temelinde karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Bunun dışında özel olarak MÖHUK m. 414 ile m. 48’de yer alan hükümlere ilişkin tartışmalara girilmeyecektir.